اگر ناخودآگاه را به دو بخش جمعي و فردي تقسيم كنيم، قسمت اندكي از آن فردي است و بخش عمده‌ی آن را ناخودآگاه جمعي تشكيل مي‌دهد. اين بخش از روح آدمي از نظر يونگ جايگاه صورت‌هاي آغازين يا صور مثالي هستند. اين صور در ناخودآگاه به صورت دست‌نخورده باقي‌مانده و منتظر شرايط جلوه‌گرشدن خود مي‌باشند. اعتقاد به ناخودآگاه جمعي يكي از فصول مهم اختلاف يونگ و فرويد است. به نظر يونگ ضمير ناخودآگاه فردي جايگاه خاطرات فرد تا قديمي‌ترين مضامين دوران كودكي است و لاية جمعي ناخودآگاه شامل خاطرات اجدادي پيش از تولد كودك است. لورن آسيلي (Loren Eisely) معتقد است كه: «مغز انسان حاوي فسيل خاطرات ديرين اوست؛ همان‌گونه كه لايه‌هاي زمين حاوي فسيل گربه‌هاي تيز دندان و هيولاهاي شاخ‌دار است.» تكامل دانش ژنتيك مولكولي و نوروساينس در زمان يونگ به پيشرفت‌هاي بسياري دست يافت. هرچند كه يونگ مستقيماً‌ نتوانست از اين علوم براي تدوين شكل و محتواي ناخودآگاه جمعي خود چندان بهره‌اي برد، اما مك لين و ويلسون در اين مورد دست به تحقيقات عمده‌اي زدند.

خودآگاه در نسبت با ناخودآگاه بخش كوچكي از كليت روان را شامل مي‌شود كه اين بخش كوچك نيز منش و روند كلي حركت خود را از ناخودآگاه دريافت مي‌كند. يونگ كوچكي خودآگاه را با مثالي اين‌گونه شرح مي‌كند: «دوست داريم ناخودآگاه را كوچكتر از خودآگاه بدانيم، مثل آت و آشغالي كه در گوشه‌اي افتاده است. اما رؤيا تصوير كاملاً متفاوتي را نشان مي‌دهد. پسرك خودآگاه در برابر عظمت اقيانوس هيچ است.» مفهوم خودآگاه با مفهوم خود در آثار يونگ تفاوت‌هاي اساسي و عمده دارد.

شايد بتوان گفت كه خودآگاه و ناخودآگاه هر دو زيرمجموعه‌اي از گسترة بزرگ روان يعني خود است. خود براي خودآگاه مربي و آموزگار و راهنمايي دروني محسوب مي‌شود. اما بايد دانست كه خودآگاه مربي و آموزگار ديگري نيز دارد كه همان جهان يا اجتماع پيرامون انسان محسوب مي‌شود. قسمتي از خودآگاه كه وظيفة سخن‌گفتن با جهان پيرامون را دارد، از نظر يونگ صورتك خوانده مي‌شود كه در واقع چهره‌اي است كه فرد به جامعه نشان مي‌دهد و حتي مي‌شود گفت تا حدودي كاذب و ساختگي است و گاه توجه بيش‌ازاندازه و باور بي‌اندازة آن سبب اختلال رواني مي‌شود.

بايد اين نكته را دانست كه در روند تحصيل تماميت، خودآگاه بازيگري كم‌نقش‌تري است. البته رشد رواني تنها فرايندي غيرارادي و طبيعي‌ نيست و "من" ارادي جزئي از روان آدمي است. از نظر يونگ اگزيستانسياليست‌هايي كه كوشيده‌اند نقش عمده‌اي به من (خودآگاه) آدمي دهند، تنها به بيان خيال‌پردازي‌هاي آن بسنده‌كرده و در آستانة دروازة شهر عظيم ناخودآگاه حيران مانده‌اند. چنانكه به‌طور مثال پل تيليش معتقد است كه آدمي فقط در لحظة تصميم واقعاً انسان است و يا اينكه سارتر مي‌گويد كه حتي در خودفريبي، مي‌داند كه خود اوست كه خويشتن را مي‌فريبد. يونگ درواقع بدون نفي‌ خودآگاهي با اهميت بيش‌ازاندازه‌دادن به خودآگاه نيز مخالف است. به همين دليل يونگ هم‌چون فرويد بيشترين بخش از آراء خود را به مفاهيم مربوط به ناخودآگاه اختصاص مي‌دهد.

منبع: یونگ (مکتب زوریخ)

زمانی که اریک برن (1970 – 1910) تصمیم گرفت به درمانجویان خود، و به معلمانش گوش کند، به طور تصادفی به پدیده ارتباط مردم به صورت والد، کودک و بالغ، دست یافت. او مدت ده سال به اجرای روان­کاوی مشغول بود و یاد گرفته بود هر چیزی را که درمانجویان می­گفتند، به زبان نظری که از معلمانش آموخته بود برگرداند، بنابراین وقتی که درمانجویی به او گفت، "احساس می­کنم انگار پسربچه­ای در درون دارم" ، برن، طبق معمول این پسربچه را به تقلید از اتوفنیکل بصورت آلت مردی درون­فکنی شده تعبیر کرد. اما به جای اینکه از خودش بپرسد «اتوفینکل در این مورد چه خواهد گفت؟» از درمانچو پرسید، درباره آن چه فکری می­کند. مشخص شد که درمانجو دقیقاً مثل یک پسر بچه احساس می­کرده است و همین احساس، مهم­ترین واقعیت بالینی در تعیین روند زندگی او بود. وقتی که درمان پیش رفت، برن در زمان مناسب پرسید، «کدام جزء او حرف می­زند، پسربچه یا مرد عاقل و بالغ؟ در همان لحظه، با پرسیدن این سؤال، تحلیل تبادلی متولد شد.